Richtlijn herstel en beheer (water)bodemkwaliteit

Aardkundige waarden in Nederland: algemeen

Wat is een aardkundige waarde?
Het begrip ‘aardkundige waarde’ wordt verschillend gedefinieerd. Over het algemeen wordt het begrip aardkundige waarde omschreven als die onderdelen van het landschap die iets vertellen over de natuurlijke ontstaanswijze van een gebied. Het zijn verschijnselen die zijn ontstaan door wind, water, ijs of tektoniek. Dit kunnen bijvoorbeeld belangrijke landschapsvormen zijn of variatie in geologie. Onder het begrip vallen geomorfologische, geologische, bodemkundige en geohydrologische verschijnselen, zoals stuifzandgebieden, dekzandruggen, hoogveengebieden en stuwwallen. Deze aardkundige waarden kunnen zichtbaar zijn aan het oppervlak, of afgedekt door sediment in de ondergrond.

Aardkundige waarden hebben betrekking op de niet-levende natuur en vormen ons aardkundig erfgoed. De begrippen aardkundige waarde of aardkundig erfgoed worden regelmatig door elkaar gebruikt. In Europa spreken we over ‘geoheritage’.

Speciale groepen van aardkundige waarden worden aardkundig waardevolle gebieden genoemd. Dit zijn zeldzame gebieden die nauwelijks door menselijke ontwikkelingen zijn aangetast of die belangrijk zijn als wetenschappelijke referentie.

Aardkundige waarden, onderzoek en beleid
De internationaal en nationaal belangrijke aardkundige waarden van Nederland zijn vanaf begin jaren zeventig in kaart gebracht. Een belangrijk pionier voor de Nederlandse aardkundige waarden was Gerard Gongrijp die met de benoeming van zogenoemde GEA-objecten tussen 1970 en 1989 voor het eerst een landsdekkende inventarisatie van aardkundige waarden maakte. Dit vormde de basis voor verder onderzoek (o.a. Gongrijp, Alterra en het Platform Aardkundige Waarden). De GEA-objecten zijn verder gespecificeerd en uitgewerkt. Er is waarde toegekend aan de bijzondere aardkundige waarden en uiteindelijk zijn enkele locaties en gebieden benoemd tot aardkundig monument. De aardkundige waarden en -monumenten in Nederland staan op de externe linkoverzichtskaart van aardkundige waarden weergegeven op de website van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Ook kan de afmeting van een aardkundige waarde op verschillende manieren worden bepaald. Zo kan gekeken worden naar de geomorfologische kaart, de geologische kaart of naar hoogteligging (Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN)).

Een aardkundig monument heeft geen status als een rijks- of gemeentelijk monument, maar is bedoeld om interesse voor het gebied op te wekken en de kennis over dit gebied onder een breder publiek te verspreiden. Op deze manier kunnen overheid, organisaties en particulieren zich inzetten voor bescherming ervan. Enkele provincies hebben beleid uitgewerkt om aardkundig waardevolle gebieden te behouden en waar mogelijk te versterken. Andere provincies hebben geen beleid ten aanzien van aardkundige waarden benoemd.

Enkele voorbeelden van aardkundige waarden zijn de Utrechtse Heuvelrug (stuwwal), dekzandruggen (door de wind afgezet in de laatste ijstijd), of oude rivierbeddingen (voorlopers van de huidige Rijn ten tijde van de Romeinen). Enkele aangewezen aardkundige monumenten zijn bijvoorbeeld de strandwal Spaarnwoude (Noord-Holland), het duingebied van Petten (Noord-Holland), de grindkop met gestuwde afzettingen de ‘Galgenberg’ bij Vasse (Overijssel), de smeltwaterheuvel ‘De Friezenberg’ bij Markelo (Overijssel), de ‘Grebbenberg’ (Utrecht) en de waaien (of wielen) in Eemland (Utrecht).

Een indeling

Hierbij is het begrip ingedeeld in aardkundige vakdisciplines. Men zou echter net zo goed kunnen zeggen dat onder het begrip verschijnselen vallen die zijn ontstaan door wind, water, zee, ijs etc.

Er zijn verschillende maatstaven om aardkundige waarden in te delen. De indeling kan plaatsvinden naar:

  • Fysische ontstaansprocessen (water (rivier, zee, meer), wind, ijstijden);
  • Ouderdom volgens de geologische tijdschaal (Holoceen, Pleistoceen, Plioceen, Mioceen, etc.);
  • Hoogteligging (reliëf) in het landschap (en daarmee zichtbaar of onzichtbaar);
  • Voorkomend bodemtype;
  • Op geografische ligging (per provincie, per gemeente);
  • De waarde van het aardkundig fenomeen;
  • Op landschapstype (in kleigebieden, veengebieden etc.).

Voor deze website is gekozen voor een indeling in tien landschapstypen, naar de indeling uit het boek Bewogen Aarde – Aardkundig erfgoed in Nederland (E. van Beusekom, 2007). De verschillende landschapstypen zijn:

Daarnaast zijn de aardkundige waarden ook op geografisch voorkomen (per provincie) en naar fysische ontstaansprocessen beschreven.

Links

Extern:

externe linkIn beeld Overzichtkaart AW-gebieden (geeft een kaartbeeld van de aardkundig waardevolle gebieden in Nederland).

externe linkalgemene info over aardkundige monumenten

externe linklinks naar aardkundig waardevolle gebieden in de verschillende provincies

Literatuur:

Boek: Bewogen aarde – aardkundig erfgoed in Nederland (E. van Beusekom, 2007)

Boek: Nederland in Vorm (Gerard Gongrijp, 1989)

Intern:

[Aardkundige waarden, een indeling]

[B. Aardkundige waarden per landschapstype]