Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: wind
Algemeen
Aardkundige waarden kunnen onder andere ingedeeld worden naar fysische ontstaansprocessen (wind, water, tektoniek en ijs- en poolomstandigheden). In dit tekstblad wordt ingegaan op aardkundige waarden die ontstaan zijn als gevolg van wind. Processen door de wind worden ook wel eolische processen genoemd.
Als wind genoeg snelheid heeft, kan het lichte gronddeeltjes oppakken (erosie), transporteren, en waar de wind afneemt weer afzetten. Grove korrels worden over kleine afstanden verplaatst, fijn stof komt veel verder. Op deze twee manieren (erosie en afzetting) oefent de wind invloed uit op het landschap.
Tijdens de ijstijden heerste een relatief droog klimaat en de verminderde vegetatie zorgde ervoor dat het lang en krachtig waaide. De kou veroorzaakte een droog klimaat omdat er weinig verdamping optrad. Tegelijkertijd zorgde deze kou voor een minder gunstig klimaat voor veel vegetatietypen.
Aardkundige waarden door erosie
Waar zand en silt niet worden vastgehouden door vegetatie, kan erosie optreden. Hierdoor ontstaan uitgeblazen laagtes in het landschap. Zo zijn onder meer de Oisterwijkse vennen in Noord-Brabant en de Hatertse en Overasseltse vennen in Gelderland ontstaan. Later zijn deze laagtes met (grond)water gevuld en plaatselijk met veen. Ook stuifzandgebieden, zoals het Kootwijkerzand op de Veluwe en de Loonse en Drunense Duinen in Noord-Brabant, zijn voorbeelden van uitblazing. Zie ook [Aardkundige waarden in de provincie Noord-Brabant] en [Aardkundige waarden in de provincie Gelderland].
In de laatste ijstijd waaide een harde wind vanuit het destijds droge Noordzeebekken. De zandkorrels die hierbij werden meegenomen, werkten als schuurpapier (abrasie) op losliggende zwerfstenen, waardoor met de constante windrichting perfect afgevlakte, geometrische twee-, drie- of meerzijdige windkanters ontstonden. Deze zijn veel te vinden op de Utrechtse Heuvelrug en op de Tafelbergheide bij Blaricum in het Gooi. De stenen werden zo ook gepolijst. Ze kregen een vettige glans, windlak genaamd. Zie onderstaand figuur hieronder voor een voorbeeld van een windkanter op de Tafelbergheide bij Huizen.
Windkanter op de Tafelbergheide bij Huizen. De zijkanten van de steen zijn door langdurige fysische processen van wind gevormd tijdens perioden van weinig vegetatie © www.landschappeninbeeld.nl.
Aardkundige waarden door afzetting (sedimentatie)
Met name in de laatste ijstijd (Weichselien, ca. 120.000-12.000 BP) heeft de wind voor meerdere kenmerkende afzettingen gezorgd. Het zand dat door de wind uit de drooggevallen Noordzee werd opgepakt, werd over Nederland verspreid als een paar meter dikke deken van zand, die daarom dekzand wordt genoemd. Eén van de best bewaarde dekzandlandschappen van Noordwest-Europa is het gebied rond de Drentse Aa. Alleen in Zuid-Limburg is geen dekzand te vinden. Hier werd kleiner en lichter materiaal, zoals klei en silt, afgezet door de wind. Dit lichte materiaal was in de voorlaatste ijstijd (Saalien, ca. 300.000-130.000 BP) door het ijs achtergelaten en werd nu deels door de wind richting Zuid-Limburg getransporteerd. Deze windafzettingen van licht materiaal heten löss en vormen pakketten tot wel 30 meter dik.
De meest opvallende verschijnselen die ontstaan zijn door de wind, zijn de duinen. In Nederland komen drie soorten duinen voor: kustduinen, rivierduinen en stuifduinen. Zie onderstaand figuur voor het ontstaan van de verschillende typen duinen met de bijbehorende windrichtingen. Afhankelijk van de beschikbare hoeveelheid zand, de windsterkte en de windrichting, wordt zand in verschillende duinvormen afgezet. Zo zijn er sikkelvormige duinen (ook wel barchanen) gevormd op de Peelhorst.
Verschillende typen duinen, afhankelijk van de sterkte van de wind en de windrichting, maar ook de korrelgrootte © Geographonic (2016).
Kustduinen ontstaan door opwaaiend strandzand. Rivierduinen (rond de Schelde en langs de Maas) ontstaan op eenzelfde wijze, maar dan door zandverplaatsing uit droogliggende rivierbeddingen of -oevers. De meeste kustduinen zijn zogenoemde transversale duinen, waarmee wordt bedoeld dat deze loodrecht op de windrichting vormen. Transversale duinen vormen vaak lange linten. Door sterke winden kunnen transversale duinen omgevormd worden tot paraboolduinen, die te vinden zijn in de Kennemerduinen, waaronder ‘De bruid van Haarlem', één van de grootste paraboolduinen van Nederland (zie ook [Aardkundige waarden in de provincie Noord-Holland]. Ook veel rivierduinen hebben deze vorm. In de Millingerwaard, langs de Waal ten zuidoosten van Nijmegen, is het vormingsproces van rivierduinen ook nu nog zichtbaar.
Daarnaast komen duinen ook veel in de zandgebieden voor (zie ook [Aardkundige waarden op zandgronden en in beekdalen]). De meeste duinen in Drenthe, Salland, Twente, Achterhoek, op de Veluwe en in Noord-Brabant zijn stuifduinen en ontstaan in de Middeleeuwen (maar een groot aantal kent zijn oorsprong al in de prehistorie). Stuifduinen zijn ontstaan in de zandgebieden als ontstaan van overbeweiding of ontbossing waardoor de wind vrij spel kreeg. Door overbeweiding verdween de beschermende vegetatie en kreeg de wind vrij spel en konden duinen ontstaan. De zandverstuivingen vormden een bedreiging voor nabijgelegen dorpen en buurtschappen. Er zijn dan ook plaatsen onder het zand verdwenen, zoals Kootwijk op de plaats van het huidige Kootwijkerzand op de Veluwe. De meeste van deze stuifduinen zijn in de 19e eeuw bebost om verdere uitbreiding tegen te gaan. Zie ook [Aardkundige waarden in de provincie Overijssel] en [Aardkundige waarden in de provincie Limburg].
Links
Extern:
Uitleg over de werking van de wind
Informatie over verschillende landschapsvormen, zoals kustduinen en rivierduinen
Het ontstaan van de Nederlandse duinen
Intern:
[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: ijs en poolomstandigheden]
[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: water]
[B. Aardkundige waarden per landschapstype]
[Aardkundige waarden in de provincie Noord-Brabant]
[Aardkundige waarden in de provincie Noord-Holland]
[Aardkundige waarden in de provincie Gelderland]