Richtlijn herstel en beheer (water)bodemkwaliteit

Aardkundige waarden in het laagveengebied

Het ontstaan van laagveengebieden

Laagveen bestaat uit afgestorven resten van moerasplanten en bomen en wordt alleen onder water gevormd doordat het organische materiaal is afgesloten van zuurstof waardoor het materiaal niet verteert en vergaat. Laagveen is vooral te vinden in moerasgebieden in het laaggelegen westen van Nederland, maar ook in lager gelegen delen in het noorden en oosten.

In Nederland is de vorming van laagveen 8.000-5.000 jaar geleden begonnen. Door het opwarmende klimaat en het smelten van de ijskappen aan het eind van de laatste ijstijd (ca. 10.000 jaar geleden), stegen de zeespiegel en de grondwaterstand, waardoor lagunes en meren ontstonden. Door de vorming van strandwallen aan de kust, stagneerde de aanvoer van zout water en trad verzoeting en verlanding op. De lagunes en meren groeiden dicht met riet en andere moerasplanten. Uit het dode plantenmateriaal dat in het water viel, ontstond laagveen. Zo zijn in de loop van de duizenden jaren veenpakketten ontstaan van vele meters dik.

De mens is circa 1.200 jaar geleden begonnen met het ontginnen van het laagveen ten behoeve van brandstofwinning, vooral voor de landbouw. De ontginning begon eerst op kleine schaal, maar door toenemende vraag naar brandstof (turf) is men vanaf de zestiende eeuw op grote schaal turf gaan winnen. Talrijke weteringen en sloten werden gegraven om het veen te ontwateren. In tegenstelling tot de veenstromen zijn de gegraven geulen meestal recht. Na een inzinking in de economisch slechte periode van de zeventiende eeuw, nam de turfwinning begin achttiende eeuw toe tot bijna 4 miljoen m³ per jaar. Geleidelijk aanwas er minder turf beschikbaar en werd meer steenkool en gas gewonnen. Rond 1960 werd geheel gestopt met turfwinning.

Doordat de boeren tijdens de turfwinning constant het veen ontwaterden, begon het veen in te klinken en te oxideren. Hierdoor daalde het maaiveld van het land en konden de akkers op den duur niet meer voldoende ontwateren. Noodgedwongen ging men op veeteelt over. Zo ontstond het huidige veenweidegebied. Kenmerkend voor dit veenweidelandschap zijn de brede sloten. Toen het ook voor weiden te nat werd, werden dijken om het ontgonnen gebied aangelegd, om de waterstand beter op peil te houden. Hier omheen groef men een boezem om het overtollige water te lozen. Zo ontstonden de polders. Toen dat ook niet meer toereikend was, moest men het water uit de polder pompen. Al met al is het veenpakket vele meters ingeklonken. Zie onderaan de pagina voor externe links.

Aardkundige waarden in het laagveengebied

Door ontginning is een landschap ontstaan met een kenmerkende afwisseling van stroken water en stroken land. Het veen langs de riviertjes was door de menging met slib minder geschikt als brandstof. Deze zones werden gespaard voor turfwinning. De petgaten, waaruit het veen gehaald werd, werden steeds breder en de legakkers, waar het veen te drogen werd gelegd, steeds smaller. Ten slotte kreeg golfwerking vat op de smalle legakkers, waardoor ze vrijwel geheel verdwenen. Zo ontstonden de veenplassen, als de Loosdrechtse en Vinkeveense plassen (Utrecht).

Omdat het veen een geologische formatie (afzetting) is, wordt het veen op zichzelf gezien als aardkundige waarde. Ook bevat het veen veel informatie over de plantengroei en dus over het klimaat in het verleden. Het huidige veenlandschap met door de mens gegraven weteringen, petgaten en legakkers is echter strikt genomen geen aardkundige waarde, maar een cultuurlandschap (zie ook [Aardkundige waarden en menselijke invloed]). In de praktijk staan deze (menselijke) landschapselementen echter wel (internationaal) bekend als aardkundige waarden.

Laagveengebieden zijn te vinden in de provincies Noord-Holland (veengebied De Ronde Hoep, maar ook veenweidegebied), Zuid-Holland (Alblasserwaard), Utrecht (Vinkeveense en Loosdrechtse plassen), Friesland, Groningen en Zeeland. Nationaal park de Weerribben in Overijssel vormt samen met de Wieden het grootste natuurlijke moerasveengebied in West-Europa. Ook de nationale landschappen de Noordelijke Wouden en het Groene Hart zijn (grotendeels) laagveenlandschappen. Zie ook [Aardkundige waarden in de provincie Friesland], [Aardkundige waarden in de provincie Groningen], [Aardkundige waarden in de provincie Overijssel], [Aardkundige waarden in de provincie Noord-Holland], [Aardkundige waarden in de provincie Zuid-Holland], [Aardkundige waarden in de provincie Utrecht] en [Aardkundige waarden in de provincie Zeeland].

Op de Basiskaart Aardkundige Waarden in het boek Bewogen aarde (Beusekom, E. 2007) zijn de aardkundige waarden van Nederland op kaart weergegeven. Ook is er een overzichtskaart van aardkundige waarden, gemaakt door de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed. Hierop zijn uitgebreide beschrijvingen te vinden van de eigenschappen en het voorkomen van de aardkundige waarden in Nederland. Beschrijvingen van de verschillende landschappen in Nederland en de aardkundige fenomenen die erin te vinden zijn, staan in het boek Bewogen aarde (zie onderstaande links). Ook het boek Landschappelijk Nederland is een waardevol naslagwerk met betrekking tot (het ontstaan van) de landschappen en aardkundige fenomenen in Nederland.

Links

Extern:

externe linkOverzichtskaart van aardkundige waarden

externe linkNationale landschappen

externe linkGeologie van Nederland, laagveen

externe linkNationaal landschap Het Groene Hart

externe linkNationale Landschappen de Noordelijke Wouden

externe linkNationaal Park Weerribben-Wieden te Overijssel

externe linkNationale parken, een overzicht

Literatuur:

Boek: Bewogen aarde – aardkundig erfgoed in Nederland (E. van Beusekom, 2007).

Boek: Landschappelijk Nederland (H.J.A. Berendsen, 1997)

Intern:

[Aardkundige waarden in Nederland: algemeen]

[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: water]

[Aardkundige waarden in de provincie Noord-Holland]

[Aardkundige waarden in de provincie Zuid-Holland]

[Aardkundige waarden in de provincie Friesland]

[Aardkundige waarden in de provincie Groningen]

[Aardkundige waarden in de provincie Utrecht]

[Aardkundige waarden in de provincie Overijssel]

[Aardkundige waarden in de provincie Zeeland]

[Aardkundige waarden en menselijke invloed]