Richtlijn herstel en beheer (water)bodemkwaliteit

Aardkundige waarden in heuvelland en lössgebied

Het ontstaan van het heuvellandschap met aardkundige fenomenen

Met het heuvelland wordt het zuiden van Limburg bedoeld, tussen Heerlen en Maastricht. Het ligt op de grens van het dalende Noordzeebekken en de Ardennen. Dit heuvelland is een kenmerkend landschap van opgeheven plateauterrassen dat uniek in Nederland is en dus apart beschreven wordt. Het heuvelland is met name een rivierterrassenlandschap waar de Maas en haar zijrivieren zich hebben ingesneden. Doordat het land zich schoksgewijs ophief, sneed de Maas herhaaldelijk in haar eigen terrasbedding van grind en zand in. De oude beddingen vormen maar liefst 31 terrasniveaus. Bij Sittard-Brunssum is in het landschap een hoogteverschil van circa 20 meter te zien. Dit is de Feldbissbreuk in de ondergrond. De Geleenbeek en de Rode beek volgden met hun loop deze breukzone. Zie ook [Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: water] en [Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: ijs en poolomstandigheden].

Kenmerkend in het landschap zijn de plateau’s als het Mergelland en het Centraal Plateau. Aan de randen hiervan zien we samenhangende hellingsystemen, vuursteenafzettingen en mergelgroeven met onderaardse gangenstelsels, waar mergel gedolven werd. In de Heijmansgroeve, in een helling van de rivier de Geul, komen als enige plaats in Nederland (voornamelijk kalksteen)afzettingen uit het Carboon (driehonderd miljoen jaar geleden) aan de oppervlakte. Typisch voor kalksteenlandschappen zijn de zogenoemde karstverschijnselen die ontstaan als gevolg van oplossen van kalksteen. Zo zien we bij Heyenrath depressies aan het oppervlak, dolines genaamd. De vuursteenconcentraties in de kalksteen werden in de prehistorie al gebruikt om pijlpunten en werktuigen van te maken. In de Vaalserbossen zijn door de verwering van de kalksteen vuursteengronden ontstaan. Op de kalksteen liggen vaak zeeafzettingen (bijv. zilverzandafzettingen bij de Brunssummerheide en Heerlerheide en groenzandafzettingen bij Vaals) met soms een laag bruinkool.

Door de kalksteen stroomt het grondwater grotendeels ondergronds richting de rivieren. Droge dalen doorsnijden de plateaus. In deze droge dalen vinden we de bredere beekdalen van de Geul, de Gulp, de Jeker en enkele kleinere beekdalen, die afstromen naar de Maas. De Geul heeft mooie meanders (bochten), die regelmatig worden afgesneden doordat bij hoog water de rivier een kortere weg zoekt. De afgesneden meanders blijven achter als zogenoemde oxbow-lakes. Zie ook [B. Aardkundige waarden per landschapstype]. Zie onderaan de pagina voor externe links met meer informatie.

Het ontstaan van het lössgebied met aardkundige fenomenen

Tijdens de ijstijden waaiden in het heuvelland fijne stofdeeltjes op, die elders (op de terrassen) weer werden afgezet. De opeenstapeling van dit fijne stof vormde dikke lössafzettingen, van 1 tot 20 meter dik. Omdat de löss-hellingen zeer gevoelig waren voor erosie (afbraak), werden de percelen zeer smal gehouden en langs de hellingen gelegd, zodat de löss werd opgevangen in het struikgewas op de perceelsgrenzen. Zo ontstonden de zeer kenmerkende graften in het heuvelland. Veel graften zijn verdwenen, waardoor de erosie is toegenomen. Ook de kenmerkende holle wegen zijn een resultaat van erosie, alsmede door betreding. Hierdoor kwamen de wegen steeds lager te liggen in het omringende landschap. Zie ook [Aardkundige waarden in de provincie Limburg] en [Aardkundige waarden in de provincie Noord-Brabant].

Aardkundige waarden in heuvelland en lössgebied

Kort samengevat komen de volgende aardkundige fenomenen voor in het heuvelland: rivierterrassen (oude beddingen), mergellandschap, hellingsystemen, vuursteenafzettingen, karstverschijnselen (dolines), zeezandafzettingen, droge dalen, beekdalen, afgesneden meanderbochten, lössafzettingen, en de door de mens ontstane graften en holle wegen.

Deze fenomenen zijn veelal ook als aardkundig waardevolle gebieden weergegeven op de Basiskaart Aardkundige Waarden in het boek Bewogen aarde (Beusekom, E. 2007). De Heijmansgroeve is zelfs benoemd tot geologisch monument. Een vergelijkbare kaart is de externe linkoverzichtskaart van aardkundige waarden, gemaakt door het Rijksdienst van Cultureel Erfgoed. Hierop zijn uitgebreide beschrijvingen te vinden van de eigenschappen en het voorkomen van de aardkundige waarden in Nederland. Beschrijvingen van de verschillende landschappen in Nederland en de aardkundige fenomenen die erin te vinden zijn, staan in het boek Bewogen aarde (zie onderstaande links). Ook het boek Landschappelijk Nederland is een waardevol naslagwerk met betrekking tot (het ontstaan van) de landschappen en aardkundige fenomenen in Nederland.

Links

Extern:

externe linkOverzichtskaart van aardkundige waarden

Literatuur:

Boek: Bewogen aarde – aardkundig erfgoed in Nederland (E. van Beusekom, 2007).

Boek: Landschappelijk Nederland (H.J.A. Berendsen, 1997)

Intern:

[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: tektoniek]

[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: water]

[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: ijs en poolomstandigheden]

[B. Aardkundige waarden per landschapstype]

[Aardkundige waarden in de provincie Limburg]

[Aardkundige waarden in de provincie Noord-Brabant]