Aardkundige waarden in de provincie Utrecht

Utrechtse aardkundige fenomenen

De oostelijke helft betreft voornamelijk landschappelijke elementen gerelateerd aan ijs- en poolomstandigheden, met stuwwallen, smeltdalen, stuifzanden, dekzanden en spoelzandwaaiers (ook wel sandr genoemd). Op de zuidelijke grens van Utrecht loopt de Neder-Rijn/Lek die daar het landschap heeft gekenmerkt in de vorm van oeverwallen en uiterwaarden. Zie ook [Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: ijs en poolomstandigheden] en [Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: water].

In de provincie Utrecht zijn acht aardkundige waardevolle fenomenen of gebieden benoemd tot aardkundig monument. De Grebbeberg werd in 1995 benoemd en was daarmee het eerste aardkundig monument in Nederland. Het benoemen van de Grebbeberg als aardkundig monument was het eerste initiatief voor een landelijk netwerk van aardkundige monumenten. De Grebbeberg is een steile helling die het einde van de stuwwal markeert en is ontstaan door de combinatie van stuwend ijs en daarna de eroderende kracht van water, waarbij de rivier de Rijn de stuwwal met de tijd aan de flank wegspoelde. Het gebied rondom de Grebbeberg is vanwege de archeologie en cultuurhistorie ook onderdeel van het cultureel erfgoed. De benoeming van de Grebbeberg gaf het startsein voor het benoemen van meer aardkundige monumenten. Daarna zijn benoemd: de stuifduinen Lange en Korte Duinen (Soest), het zwerfsteneneiland bij Maarn, Oostbroek (De Bilt) en de Niënhof (Bunnik), de voormalige tabaksplantage Plantage Willem III (Elst), riviereneiland De Bol bij Lopik, de waaien (wielen) in Eemland en als laatste in 2019 het laagveenlandschap de Westbroekse Zodden. Zie onderstaand figuur voor de omgeving bij de Westbroekse Zodden. Met deze aardkundige monumenten tracht de provincie bekendheid en extra bescherming voor de aardkundige waarde te bewerkstelligen. Zie ook [Aardkundige waarden in Nederland: algemeen] en onderaan de pagina voor externe links naar deze aardkundig waardevolle fenomenen.

Het laatste aardkundig monument van de provincie Utrecht, aangesteld in 2019: het laagveenlandschap de Westbroekse Zodden.

Het landschap in Utrecht

De provincie kan worden opgedeeld in vijf landschapstypen. De geografische ligging van de landschappen ‘Eemland’, ‘Gelderse Vallei’, ‘Groene Hart’, ‘Rivierengebied’ en ‘Utrechtse Heuvelrug’ is vastgelegd in het Geo-Point van de Provincie Utrecht en op de kaart ‘Kernkwaliteiten Landschap’ van de Ruimtelijke Verordening (zie onderaan de pagina voor externe links). De noordelijke en westelijke helft van Utrecht betreft overwegend een veenlandschap, waar ook het laagveengebied de Westbroekse Zodden met petgaten, legakkers, moerasbossen en trilvenen als aardkundig monument is benoemd. Er zijn in de provincie Utrecht vele zandgronden en beekdalen te vinden die het verhaal van de ijstijden tot op de dag van vandaag vertellen. Als laatste vormden de rivieren de Lek en de Eem rivierlandschappen. Zie ook [Aardkundige waarden in het rivierengebied], [Aardkundige waarden in zandgrond en beekdalen] en [Aardkundige waarden in het laagveengebied].

De provincie Utrecht schenkt relatief veel aandacht aan het aardkundig erfgoed in de provincie. In 1992 werd in Utrecht op beleidsgebied hieraan voor het eerst systematisch aandacht besteed, middels het Beleidsplan Natuur en Landschap provincie. In 1995 is in Utrecht het eerste aardkundig monument van Nederland benoemd. In 1997 is een boekje uitgebracht met de aardkundige waarden in Utrecht. Ook heeft de provincie een Geo-Point waarin informatie over de aardkundige monumenten en hun ontstaanswijze wordt gegeven (voor externe links, zie onderaan de pagina).

Voorkomen aardkundige waarden binnen de provincie

Op de Basiskaart Aardkundige waarden (bron: LNV, boek: Bewogen aarde, E. van Beusekom, 2007) worden voor Utrecht 14 aardkundige waarden weergegeven. Dit betreft oeverwallen, landduinen, kreekruggen, stuwwallen, beekdalen, steilranden, dekzand, wielen en laagveen. Deze aardkundige waarden staan ook weergegeven op overzichtskaart van aardkundig waarden, gemaakt door het Rijksdienst van Cultureel Erfgoed. Per fenomeen of gebied wordt daar een uitgebreide uitleg gegeven.

In de landelijke Nota Ruimte heeft het kabinet haar visie op de ruimtelijke ontwikkeling in Nederland weergegeven. Hierin worden 20 waardevolle agrarische cultuurlandschappen in Nederland bestempeld als nationale landschappen. Het Rijk schenkt aan deze gebieden extra aandacht ten behoeve van behoud en ontwikkeling hiervan. In de provincie Utrecht komen vijf Nationale Landschappen voor, namelijk het Groene Hart, Arkenheem-Eemland, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het rivierengebied en de Stelling van Amsterdam. De Utrechtse Heuvelrug is benoemd als nationaal park. Meer informatie over de gebieden kan gevonden worden op de website van de nationale landschappen of parken (zie onderaan de pagina).

De Provincie heeft een atlas voor aardkundige waarden met informatie over aardkundige waarden opgesteld om bij integraal beleid rekening te kunnen houden met het aardkundig erfgoed. De atlas is te vinden in het Geo-Point.

Overzicht documenten beleid en regelgeving

Er is geen landelijke wetgeving met betrekking tot aardkundige waarden. Sommige provincies hebben hun ambities ten aanzien van aardkundige waarden opgenomen in een structuurvisie, streekplan, Provinciale omgevingsverordening (POV) of iets dergelijks. Deze invulling verschilt dus per provincie. Ook op gemeentelijk niveau wordt vaak een eigen invulling gegeven aan de provinciale ambities.

Utrecht stelt aardkundige waarden waar mogelijk veilig via de Provinciale Ruimtelijke Verordening (gebaseerd op de Ruimtelijke Structuurvisie 2016-2028). Waardevolle gebieden zijn benoemd tot Aardkundig monument en digitaal vastgelegd in het Geo-Point.

Korte toelichting documenten

Het beleid van het Streekplan 2005-2015 is uitgewerkt in de streekplanuitwerking, waarin de bescherming van aardkundige waarden in de provincie concreet wordt vastgelegd. In 2016 is het streekplan herijkt in de provinciale ruimtelijke structuurvisie, zie hieronder voor meer informatie.

Provinciale Ruimtegelijke Structuurvisie 2013-2028 Provincie Utrecht (herijking 2016)
In de ruimtelijke structuurvisie is een visie opgesteld voor de ontwikkeling van het landschap en ruimte tot 2028, waarin gestreefd wordt naar een duurzame leefomgeving met vele ruimtelijke kwaliteiten, vitale dorpen en steden en een dynamisch landelijk gebied. Aardkundige waarden zijn expliciet benoemd als provinciaal belang. De kernkwaliteiten van het landschap zijn vastgelegd in het online Geo-Point en dienen behouden en beschermd te worden. Voor alle nationale landschappen is apart beleid opgesteld waarbij gefocust is op de karakteristieke eigenschappen en ontstaanswijze. Als laatste is een gebiedsbescherming opgenomen voor het Natuurnetwerk Nederland.

Provinciale Ruimtelijke Verordening 2013 Provincie Utrecht (herijking 2016)
In de ruimtelijke verordening wordt invulling gegeven aan de ruimtelijke structuurvisie. Een ruimtelijk besluit in een gebied met aardkundige waarden moet “bestemmingen en regels ter bescherming van de in het plangebied aanwezige aardkundige waarden bevatten”. In de Bijlage Kernkwaliteiten landschap worden voor de nationale landschappen die kwaliteiten vastgelegd die niet mogen worden aangetast en moeten worden beschermd. Het Geo-Point bevat de geografische informatie die nodig is om ruimtelijke besluiten uit te kunnen voeren.

Nadere informatie

Geo-Point
De provincie ontwikkelt integraal beleid waarbij ook rekening gehouden wordt met het aardkundig erfgoed. Op de website van de provincie Utrecht is alle beschikbare geografische informatie verzameld in Geo-Point. Op aardkundige waarden wordt specifiek ingegaan op een aparte Geo-Point pagina.

Hiervoor is recent de atlas voor aardkundige waarden verschenen. Met name voor de ontwikkeling en toetsing van ruimtelijke plannen (structuurvisie en verordening) is de beschikbaarheid van deze informatie van belang.

Contactgegevens

Contact: Provincie Utrecht

Contactpersoon: Karin van den Broek, beleidsmedewerker aardkundige waarden

Telefoon: 06-52769492

E-mail: karin.van.den.broek@provincie-utrecht.nl

Links

Extern:

Provincie Utrecht - aardkundige waarden

Overzichtskaart van aardkundige waarden

Aardkundig monument Grebbeberg

Aardkundig monument Plantage Willem III

Aardkundig monument Niënhof en Oostbroek

Aardkundig monument korte en lange duinen

Aardkundig monument riviereneiland De Bol

Aardkundig monument De Maarn

Nationale Landschappen

Nationaal Landschap het Groene Hart

Nationaal Landschap Arkemheen-Eemland

Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie

Nationaal Landschap Stelling van Amsterdam

Nationaal Landschap Rivierengebied

Nationaal Park de Utrechtse Heuvelrug

Nationale Parken

Literatuur:

Boek: Aardkundige waarden in de provincie Utrecht (Provincie Utrecht, 1997)

Boek: Bewogen aarde – aardkundig erfgoed in Nederland (E. van Beusekom, 2007)

Intern:

[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: ijs en poolomstandigheden]

[Aardkundige waarden als gevolg van fysische processen: water]

[Aardkundige waarden in Nederland: algemeen]

[Aardkundige waarden in het rivierenlandschap]

[Aardkundige waarden in het laagveengebied]

[Aardkundige waarden in zandgrond en beekdalen]