Aardkundige waarden, samenhang met landschapsbeheer, natuurontwikkeling en recreatie
De terreinbeherende organisaties
De grote terrein beherende organisaties (TBO) zijn onder te verdelen naar de Provinciale Landschappen (in samenwerking met de Stichting Landschapsbeer), Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten, maar ook de Dienst Landelijk gebied, Provincies en het Rijk zelf en diverse recreatieorganisaties zijn nauw betrokken bij het terreinbeheer. Samen beheren zij een groot deel van de Nederlandse natuur en daarmee ook veel aardkundige waarden. De kerntaak van de TBO’s is het beheren van het landschap, natuur en cultuurhistorie. Behoud en ontwikkeling van de aardkundige waarden ligt in deze kerntaak besloten. Dat geldt ook voor het recreatief medegebruik van de gebieden in eigendom of beheer bij deze organisaties. Het werken in of op de bodem veroorzaakt voor deze organisaties een integrale afweging van belangen, waarbij ook de aardkundige waarden moeten worden meegenomen. Op deze pagina wordt de samenhang van aardkundige waarden in relatie tot landschapsbeheer, natuurontwikkeling en recreatie weergegeven.
Samenhang met landschapsbeheer, natuurontwikkeling en recreatie
Het Nederlandse landschap blijft zich ontwikkelen. Landschappelijke ingrepen met effecten op aardkunde hebben vooral betrekking op verstedelijking, landinrichting, waterbeheer, infrastructuur en recreatie. Deze ontwikkelingen vormen niet alleen bedreigingen voor het landschap en de aardkundige waarden. Zij bieden ook kansen om aardkundige verschijnselen zinvol te benutten en te ontwikkelen als identiteitsdragers van een plek of regio. Elk landschap is namelijk opgebouwd uit een groot aantal (min of meer) natuurlijke en (meestal ook) niet-natuurlijke elementen die elk het resultaat zijn van één of meer factoren: klimaat, geologische gesteldheid, reliëf, bodem en water, vegetatie en fauna en de mens. Drie van deze factoren: de geologie/hydrogeologie, het reliëf en de bodem behoren tot het terrein van de aardkunde. Aardkundige landschapselementen vertellen iets over de natuurlijke ontstaanswijze van een bepaald landschap en hebben betrekking op de niet-levende natuur. De niet-levende natuur bepaalt de randvoorwaarden voor het inrichten van de levende natuur. Zie ook [Aardkundige waarden en de samenhang met bouwen].
Bij de ruimtelijke inrichtings- en planningsvraagstukken is het belangrijk dat wordt bekeken hoe aardkundige waarden behouden kunnen blijven. Hierbij speelt de geomorfologische kaart een grote rol. De 
geomorfologische kaart van PDOK is een nuttig hulpmiddel om te bepalen waar belangrijke reliëfelementen liggen of waar potenties voor natuurontwikkeling qua ondergrond en reliëf aanwezig zijn. De kaart kan een nuttig hulpmiddel zijn om te bepalen waar belangrijke reliëfelementen liggen of waar potenties voor natuurontwikkeling qua ondergrond en reliëf van nature aanwezig zijn. Uit onderzoek blijkt namelijk dat bijna 40% van het oorspronkelijke reliëf in Nederland geheel of gedeeltelijk is verdwenen. Zie onderaan de pagina voor externe links naar diverse rapporten van onderzoeken naar de aanwezigheid van aardkundige waarden in Nederland. De ambitie zou moeten zijn om het reliëf bij alle ontwikkelingen in het landschap mee te nemen. Op deze manier kan ooit door de mens verstoord natuurlijk reliëf teruggebracht worden in oude staat. Voor meer informatie over aardkundige waarden in het Nederlandse landschap, zie [B. Aardkundige waarden per landschapstype].
Kansen en bedreigingen
Bij landschaps- en natuurbeheer is het dus belangrijk dat (net zoals bij andere ruimtelijke inrichtingsvraagstukken) ook wordt bekeken hoe aardkundige waarden behouden kunnen blijven. Het georganiseerd beheren en ontwikkelen van natuurgebieden biedt een grote kans voor het behouden en benutten van aardkundige waarden dan wel voor het behouden en benutten van de algemene oorspronkelijke fysisch geografische gesteldheid van een gebied. De potenties voor natuurontwikkeling en het vergroten van de belevingswaarden hangen immers nauw samen met het reliëf en de bodemopbouw. Bovendien helpt het terreinbeheer om deze gebieden te vrijwaren van stedelijke en infrastructurele ingrepen. Ingrepen die ook weer negatieve invloed kunnen hebben op de aardkundige waarden.
Anderzijds levert het hedendaagse natuurbeheer ook risico’s op voor het verlies van het natuurlijk bodemreliëf. Herinrichting van polders en uiterwaarden naar bijvoorbeeld getijdennatuur heeft als risico dat de inrichting optimaal is voor het beoogde natuurdoel, waarbij niet de ondergrond maar het behalen van natuurdoelen leidend kunnen zijn. Een risico is dat een dergelijke aanpak voorbij gaat aan het behoud van de oorspronkelijke bodemopbouw, deze valt namelijk buiten de scope van het project.
Daarnaast vormen die maatregelen waarbij op geplagd wordt of de voedselrijke bovenlaag wordt afgegraven een bedreiging voor het behoud van het oorspronkelijke bodemreliëf. Deze bedreiging speelt meer op de zandgronden, waarbij de natuurmaatregelen gericht zijn op de stikstofproblematiek. Dit geldt ook voor de nog meer ingrijpende maatregelen, waarbij om met oog op het behalen van natuurdoelen meer hoogteverschil in het maaiveld wordt gecreëerd. Hier biedt het oorspronkelijke reliëf een kans, maar vormt deze maatregel ook een serieuze bedreiging als hier niet of onvoldoende rekening mee gehouden wordt.
Beleid en planvorming
Zolang duidelijke wetgeving omtrent aardkundige waarden ontbreekt blijft er een risico dat aardkundige waarden als gevolg van bodemingrepen ten behoeve van natuurontwikkeling worden verstoord. De bewustwording wordt internationaal maar ook bij terrein beherende organisaties wordt wel steeds groter.
In de afgelopen decennia is de roep om kwaliteitsverbetering van natuur en landschap in Nederland steeds luider geworden. In 2004 ondertekenden 14 internationale organisaties al het Aardkundig Manifest, waarin zij wijzen op het maatschappelijk belang vaan aardkundige waarden. In datzelfde jaar bracht Landschapsbeheer Nederland (nu Landschappen.nl) een handboek voor aardkundig landschapsbeheer uit. Samen met maatschappelijke organisaties presenteerden de TBO's in 2005 aanvullend op het Aardkundig Manifest een Landschapsmanifest. Dit vertaalt zich in sommige gevallen in de gebiedsvisies en inrichtingsplannen die de TBO’s opstellen, maar komt niet of heel beperkt terug in het beleid en de visie van deze organisaties.
Overzicht documenten beleid en regelgeving
|
naam document |
datum |
status |
|
Handboek Aardkundig landschapsbeheer ‘Natuur met (w)aarde’ |
2004 |
(informatief) |
|
Aardkundig Manifest |
december 2003 |
overhandigd aan de heer G. Raaphorst, directeur Natuurbeheer van het Ministerie van LNV |
Korte toelichting documenten
Handboek aardkundig landschapsbeheer
Beheermodellen voor landschapselementen met aardkundige waarde met gegevens over het landelijk en provinciaal aardkundig beleid, de provinciale waardenkaarten en de bronnen die ter beschikking staan aan de beheerders. Dit Handboek is een geactualiseerde versie van de uitgave in 2002.
Aardkundig Manifest
Met het Manifest Aardkundige Waarden en Ruimtelijke Ordening willen 14 organisaties wijzen op het maatschappelijke belang van aardkundige waarden. Behoud door ontwikkeling staat centraal.
Nadere informatie
Overzichtskaart van aardkundige waarden (gemaakt door de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed)
Door kennis over deze aardkundige verschijnselen beter te ontsluiten en te illustreren hopen de makers van deze site dat deze kansen en mogelijkheden helder worden. Bewustmaken van en vervolgens bewuste keuze's maken met is de insteek van deze site.
MKLE+ Monitoring Nationale Landschappen
De MKLE+ is een monitoringssysteem voor cultuurhistorische en aardkundige landschapselementen: Monitor Kleine Landschapselementen. Het systeem wordt gebruikt om de landschapskwaliteit vast te leggen.
Ruimte x Milieu, handreiking voor duurzame gebiedsontwikkeling
Een van de thema’s gaat over de informatiekwaliteit van de bodem. De site geeft een overzicht van de wettelijke verplichtingen en aanvullende ambities. Hieronder behoren ook Aardkundige monumenten.
Geomorfologische Kaart (GMM)
De Geomorfologische Kaart is een digitale vectorkaart die ‘landvormen’ aan het aardoppervlak van Nederland beschrijft op een schaal van 1:50.000. De kaart geeft informatie over de vorm, het reliëf en de ontstaanswijze van het aardoppervlak.
Naast het Handboek aardkundig landschapsbeheer bieden onderstaande bronnen waardevolle informatie voor TBO’s om te betrekken bij het inrichten en beheren van hun terreinen:
Landschapsobservatorium (LandschappenNL)
Een vindplaats waar gegevens over het landschap en de ontwikkeling ervan worden weergegeven. Met daarop onder andere informatie over de visie van natuurorganisaties op de energietransitie en monitoringsgegevens als het gaat om veranderingen in het landschap.
Publieke Diensten op de Kaart (PDOK)
Het platform voor hoogwaardige geodata, met daarop onder andere de Algemene Hoogtekaart van Nederland, de Geomorfologische kaart en kaartbeelden met aardkundige monumenten en aardkundig waardevolle gebieden.
Nationaal Georegister
De vindplaats van geo-informatie van Nederland, gericht op de professionele gebruiker met daarop extra geowetenschappelijke data.
Ruimtegebruik en landschap storymap
Een storymap over een landschap in transitie gemaakt door het Planbureau van de Leefomgeving (PBL). Via een virtuele weergave kan een landschap in het verleden, heden en in de toekomst worden weergegeven om de problematiek van het ruimtegebrek en mogelijke nodige veranderingen te analyseren.
Contactgegevens
Contact: Landschapsbeheer Nederland
Telefoon: secretariaat: 030 – 2345010
Email: post@landschapsbeheer.nl
Adres: Kaap Hoorndreef 26, 3563 AT Utrecht
Provinciale organisaties Landschapsbeheer
Staatsbosbeheer: www.staatsbosbeheer.nl
Natuurmonumenten: www.natuurmonumenten.nl
LandschappenNL: www.landschappen.nl
Links
Literatuur
Boek: Natuur met (w)aarde – Handboek aardkundig landschapsbeheer (J.A.M. van den Ancker, H.G. Baas en M.E.G. Visscher, 2004)
Publicatie: Vergraven gronden: inventarisatie van ‘diepe’ grondbewerkingen, ophogingen en afgravingen (F. Brouwer; M.M. van der Werff, 2012)
Publicatie: Signalenrapport Zorg voor landschap. Naar een landschapsinclusief omgevingsgebruik (Planbureau voor de Leefomgeving, 2019)
Extern:
Stichting Landschapsbeheer Nederland
Bodemkundig Informatiesysteem Nederland (BIS-Wageningen University & Research)
Intern: