Instrumenten, Overzicht beschikbare instrumenten in de bodemsaneringsketen

Dit onderdeel geeft een overzicht van technische- en proces- ‘instrumenten’, welke zijn ontwikkeld ter ondersteuning van de uitvoering van een bodemsanering. Om de afweging van het gebruik op de juiste manier te maken is het nodig om inzicht te hebben in de beschikbare instrumenten, waarvoor deze zijn en hoe deze gebruikt kunnen worden. Dat inzicht wordt hier geboden.

Het begrip ‘instrumenten’ verwijst zowel naar instrumenten ontwikkeld voor de ondersteuning van een bepaald aspect rondom de bodemsanering, maar ook naar contracten, richtlijnen en handreikingen etc. en uitvoeringsorganisaties, zoals het Bodemcentrum of subsidieregelingen. Hieronder volgt eerst een toelichting op de ontwikkeling en het gebruik van de instrumenten. Vervolgens staan de instrumenten weergegeven in de [Matrix: Overzicht instrumenten en hun plek in de saneringsketen] en beknopt toegelicht in de [tabel Toelichting instrumenten].

Introductie: instrumenten voor techniek en proces
Ieder geval van bodemsanering is uniek: de combinatie van technische elementen, zoals bodemopbouw, verontreinigingstype, grondwaterstromingsrichting en kwetsbare objecten verschilt per situatie. Om met deze onzekere factoren om te gaan en de belangrijkste technische zaken in beeld te brengen hebben bodemprofessionals in de afgelopen decennia verschillende methoden ontwikkeld. In onderzoeksprotocollen is vastgelegd hoe het (voor)onderzoek uitgevoerd wordt, wat onderzocht wordt en wat er gemeten wordt. In richtlijnen staat voorgeschreven hoe meetresultaten te interpreteren en ermee om te gaan. Saneringsmethoden en bijvoorbeeld de afwegingen van verschillende saneringsvarianten staan omschreven in specifieke instrumenten.

Door deze instrumenten en richtlijnen is het mogelijk om het technische proces van de sanering te begrijpen, te beheersen en te controleren. Dit betekent echter niet dat een sanering eenvoudig is, dat deze van a tot z kan worden voorspeld en er niets meer mis kan gaan. Het blijft belangrijk om elk geval goed te bestuderen en de juiste afweging te maken. Deze afweging heeft betrekking op een keuze van in te zetten kennis, mensen (de juiste expertise), materieel, instrumenten en timing.

Maar, alleen de juiste technische kennis garandeert nog niet een geslaagde sanering. De afgelopen jaren is gebleken dat een sanering niet goed opgelost kan worden door alleen het begrijpen en beheersen van de technische aspecten. Hiervan zijn verschillende voorbeelden te noemen. Bijvoorbeeld bij de sanering van de Oostergasfabriek in Amsterdam1 bleek dat er meer nodig was dan de juiste technische expertise om tot een positief einde te komen. Omstandigheden en omgevingsfactoren kunnen veranderen. Na onderkenning daarvan en met het nemen van de bijbehorende vervolgstappen is het project zeer succesvol afgerond. Deze ‘procesmatige elementen’, zoals betrokken actoren, financiële stromen en verantwoordelijkheden, kunnen onder meer de keuze van saneringsvariant beïnvloeden, of tijdens de sanering van invloed zijn op de voortgang en het resultaat. Ervaringen zijn ook verzameld en weergegeven tijdens de ‘Meta-evaluatie in-situ saneringen’ (SKB-project PTS801), uitgevoerd in 2009.

Door dit besef groeide de laatste jaren de aandacht voor de procesmatige kant van de sanering. Ter ondersteuning van het bodemsaneringsproces zijn daarom, mede in SKB-verband, diverse instrumenten ontwikkeld. Deze instrumenten kunnen bijdragen aan een beter begrip van wat er tijdens een sanering gebeurt en aan een betere samenwerking van partijen.

Overzicht beschikbare instrumenten
Begin 2007 is tijdens een bijeenkomst van het platform bodembeheer de instrumentenmatrix ontwikkeld. De matrix biedt inzicht in de beschikbaarheid en toepasbaarheid van de instrumenten. Ook laat het zien wat voor soort instrumenten er zijn en wanneer deze gebruikt kunnen worden. Het is bovenal een hulpmiddel. Instrumenten zijn hulpmiddelen om de techniek of het proces te verbeteren en kunnen niet de menselijke expertise vervangen. Ze kunnen daarentegen wel degelijk bijdragen aan het behalen van een beter resultaat. De matrix is in de afgelopen periode geactualiseerd. Vanwege de dynamische omgeving waarin onder meer beleid en regelgeving constant in ontwikkeling zijn, zijn ook de instrumenten en de matrix in ontwikkeling.

Toelichting matrix
In onderstaande matrix zijn zowel procesmatige als technische instrumenten weergegeven, gekoppeld aan hun plek in de saneringsketen. De instrumenten in de matrix zijn onderverdeeld naar aspect (verticale-as van de matrix):

• Normdocumenten en afweging(smodellen);
• Communicatie;
• Risicomanagement en contractvorming;
• Financieel.

Met behulp van dit overzicht is het mogelijk om een afweging te maken welk instrument ingezet kan worden en op welk moment in het saneringsproces dit kan (horizontale-as van de matrix). De lijnen geven per instrument aan voor welke fase(n) ze van toepassing zijn. Het is belangrijk om aan de aspecten aandacht te besteden om het saneringsproces goed te laten verlopen. Eenzijdige aandacht zal ervoor zorgen dat een ander aspect onderbelicht raakt, waardoor juist daar knelpunten op zullen treden.

De normdocumenten en afweging(smodellen) betreffen voorschriften en procedures van de overheid. Ze hebben betrekking op protocollen (onderzoeksprotocollen, waarin het onderzoek is vastgelegd) en diverse instrumenten die ondersteunend zijn op het gebied van procedures (normbladen, HUM's, toetslijsten). Ook de technische instrumenten vallen hieronder die niet direct voorschrijvend zijn. Bijvoorbeeld ROSA, ontwikkeld ter ondersteuning van het afwegen van saneringsvarianten en (beslis)modellen als FEB en MRB.

De instrumenten voor communicatie ondersteunen het proces en met name de communicatie door en voor betrokken partijen. Deze instrumenten hebben betrekking op het in kaart brengen van de betrokken partijen zodat in een vroeg stadium duidelijk wordt welke partijen betrokken of geïnformeerd moeten worden (bijvoorbeeld de krachtenveldanalyse). Zo zijn er hulpmiddelen voor het betrekken van en het communiceren naar betrokkenen, bijvoorbeeld het kwaliteitshandvest voor het communiceren naar omwonenden (PARCOMBO) en het (ICT-)hulpmiddel om belangrijke formele communicatie of informatie-uitwisseling tussen betrokken partijen vooraf en achteraf te structureren en eventueel te automatiseren (VISI).

Risicomanagement en contractvorming betreffen diverse instrumenten die ondersteunend zijn op het gebied van contractvormen (leidraden en richtlijnen), bestekken (richtlijnen en modules) en procedures en een methode ter ondersteuning van het risicomanagement (RisMan).

Met financiële instrumenten stimuleert de overheid eigenaren en investeerders tot bodemsanering. Voor deze categorie voorziet de overheid in stimulerings- en subsidieregelingen (Bosatex, Bedrijvenregeling). Onder de financiële instrumenten vallen ook de instrumenten voor het opstellen van kostenramingen (SSK en RENABO) en alle overige instrumenten ter verbetering van de kostenbeheersing van bodemsaneringsprojecten.